بازالت و ویژگی آن

بازالت (Basalt) یک سنگ سخت و سیاه و دانه‌ریز آتشفشانی با کمتر از ۵۲ درصد سیلیس است که به علت کمبود سیلیس سنگی قلیایی است. این سنگ از گروه سنگ‌های آذرین (آذرین بیرونی) است که بازمانده فعالیت‌های آتشفشانی است که در ایران به وفور یافت می شود.

 بازالت سنگی متراکم و سخت تمام بلورین، نیمه بلورین و گاهی شیشه‌ای است که بافت آفانیتی دارد و گاهی نیز به صورت توده‌های تموذی کم عمق است که به رنگ‌های گوناگون در طبیعت یافت می‌شود. این سنگ بعد از گرانیت فراوان‌ترین سنگ آذرین به شمار می رود.

مهمترین کانی های بازالت شامل پلاژیوکلاز (لابرادوریت) 40 تا 60 درصد ، کانی های فرومنیزین (پیروکسن‌های منوکلینیک و الیوین) 35 تا 55 درصد است. ترکیب متوسط پلاژیوکلازهای یک سنگ باید لابرادوریت یا بازیک تر از آن باشد تا بتوان آن را جزو دسته بازالت ها قرار داد.

کم بودن میزان سیلیس سبب می‌شود تا بازالت گرانروی کمی داشته ‌باشد و به همین دلیل گدازه‌های بازالتی روی زمین می‌توانند سطحی تا حدود ۲۰ کیلومتر را بپوشاند.

سنگ بازالت همچنین در کره ماه به فراوانی یافت می‌شود. در زیر بیشتر سطح ماه، گدازه‌های بازالتی در جریان‌ هستند. پس از برخورد شهاب‌های کهن به سطح ماه به خاطر نازک شدن سطح، گدازه‌های بازالت به سطح راه یافته اند و بخش‌های عظیمی از رویه کره را پوشانده اند. این مناطق بازالتی و تیره‌رنگ کره ماه به نام دریاوارهای ماه شناخته می‌شوند.

کانی های فرومنیزین بازالت ها

در بازالت های دانه درشت بلورهای بزرگتر پیروکسن از نوع اوژیت و دیوپسیدیک است، در صورتی که بلورهای کوچک از نوع پیژونیت است. در بازالت های دانه ریز یک نوع پیروکسن نیمه پایدار باهم اوژیت ساب کلسیک دیده می‌شود. هیپرستن نیز ممکن است در بازالت ها دیده شود. ولی بسیار کمتر از اوژیت که بیشتر در بازلت ها وجود دارد. الیوین در سنگ ها دیده می‌شود و ممکن است ترکیب آن در یک سنگ تغییر کند، به طوری که دانه‌های ریزتر دارای آهن بیشتری باشد.

کانی های فرعی بازالت ها

کوارتز به صورت کانی فرعی ممکن است، دیده شود، اما مقدار آن حدود 10 درصد باشد سنگ را به اسم کوارتز بازالت می‌نامیم. کریستوبالیت نیز در خمیره بعضی از بازالت ها زیاد دیده می‌شود. اورتوز در صورتی که وجود داشته باشد، مقدارش ناچیز است، اما در برخی انواع بازالت ها امکان کانی اصلی باشد.

کانی های فرعی دیگر شامل آپاتیت، منیتیت، ایلمنیت و گاهی زیرکن است. فلدسپاتوئیدها در انواع قلیایی بازالت ها به مقدار کم امکان دارد که وجود داشته باشد. شیشه ممکن است یکی از اجزای اصلی یا فرعی بازالت ها باشد، بادامک‌های بازالت ها از کانی های معمولی این سنگ ها بااضافه زئولیت‌ها، کلسیت و کوارتز امکان دارد، پر شده باشد.

دگرسانی بازالت ها

پیروکسن‌ها دگرسان شده به کلریت، سرپانتین و کربنات تبدیل می‌شود، الیوین‌ها به ایدینگزیت و سرپانتین یا ناترونیت تبدیل می‌شوند. فلدسپات ها معمولا دگرسان نشده‌اند، اما امکان دارد، کائولینیزه یا کلریتیزه شده باشد.

بافت بازالت ها

بازالت ها دارای ساخت و بافت های بسیار مختلفی دارند و از انواع تمام بلورین تا شیشه‌ای تغییر می‌کنند. مهمترین انواع آنها بدین قرار هستند:

-    بافت شیشه‌ای: بیشتر این نوع بازالت، شیشه قهوه‌ای روشن با کریستالیت‌ها و میکرولیت‌های کم است.

-    بافت نیمه بلورین: خمیره شیشه‌ای که بخش عمده سنگ را تشکیل داده و دارای تعداد کمی بلورهای درشت است، این بافت را بافت ویتروفیر می‌نامند و سنگ مربوط بازالت و تیروفیر نیز نامیده می‌شود. 

-    بافت واریولیتیک: گاهی مقادیر مختلفی اسفرولیت های گرد یا نامنظم پلاژیوکلاز که به طور شعاعی در یک خمیره که امکان دارد، دارای مقادیر مختلفی شیشه باشد، قرار گرفته که این نوع بافت را واریولیتیک و سنگ مربوط را واریولیت می‌گویند.

-    بافت انترسرتال: خمیره بیشتر دارای بلورهای میکروسکوپی ذرات شیشه‌ای است که در جهت‌های مختلف بین بلورهای فلدسپات‌ها قرار گرفته است. این بافت را گاهی بافت انترسرتال نیز می‌گویند.

- بافت هیالوپلیتیک: اگر خمیره بیشتر از بلورهای میکروسکوپی فلدسپات ها (پلاژیوکلازها) تشکیل شده و اوژیت در میان آنها دیده شود و مقدار شیشه ناچیز باشد. این بافت را هیالوپیلتیک می‌نامند.

- بافت پیلوتاکسیتیک: خمیره از میکرولیت های فلدسپات ها تشکیل می‌شود.

-     بافت گرانولیتیک : خمیره بیشتر از پیروکسن‌ها و به مقدار کم از پلاژیوکلازهای تشکیل شده که بین سایر بلورها قرار گرفته است.

-     بافت افیتیک: خمیره از میکرولیت های پلاژیوکلازها تشکیل که به وسیله بلورهای بی‌شکل پیروکسن احاطه شده است.

محل تشکیل بازالت ها

بازالت ها فراوان ترین سنگ های آذرین خروجی هستند و بیشتر به صورت جریان های گدازه‌ای و همچنین سنگ های آذر آواری دیده می‌شود. سه دسته مهم بازالت از نظر زمین شناسی یافت می‌شود که شامل زیر هستند:    

- بازالت های جلگه‌ای: این نوع همراه با کوارتز دیابازها ظاهر شده و با ضخامت‌های زیاد وسعت بسیاری زیاد را می‌پوشاند.

-  بازالت های الیوین‌دار: در ناحیه اقیانوس ها و معمولا همراه با مقدار کمی تراکیت و فنولیت دیده می‌شود.

-  بازالت هایی که همراه با آندزیت، داسیت و ریولیت دیده می‌شود و بیشتر در نواحی چین خورده ظاهر می‌شوند.

کاربرد بازالت

سنگ بازالت یکی از ۸۴ نوع ماده معدنی موجود در جهان است که در نقاط بسیاری از کره زمین وجود داشته و امکان استفاده آن در صنایع مختلف وجود دارد.

از سنگ بازالت به عنوان ساخت مواد اولیه تهیه لنت ترمز، صفحه های کامپوزیتی، تجهیزات ورزشی، بدنه خودرو، پروفیل های ساختمانی، تانک گاز و تیرهای برق استفاده می شود. در صنعت ساختمان سازی از این سنگ برای سنگ فرش خیابان ها، پیاده روها و نماهای بیرونی و درونی ساختمان ها مورد استفاده قرار می گیرد. البته بر اثر فرآوری سنگ بازالت می توان آن را به نوعی الیاف با استحکام بالا، مقاومت بالاتر در برابر حرارت و چسبندگی بالا تبدیل و استفاده کرد.

سنگ معدن بازالت در ایران

منحصر بفردترین سنگ بازالت جهان از معادن سربیشه خراسان جنوبی استخراج و ۵۰ نوع محصول در دنیا از آن فرآوری می‌شود. سالانه ۳ هزار تن سنگ از معدن بازالت سربیشه استخراج شده که در ایران از سنگ خام بازالت برای کار‌های ساختمانی و تزئینی استفاده می‌شود، اما در صورت احداث کارخانه فرآوری می‌توان ۵۰ نوع محصول از آن تولید کرد.

معدن بازالت خراسان جنوبی در سربیشه قرار دارد که به بازالت منشوری معروف است و قطر کم این منشورها، بازالت سربیشه را از سایر بازالت‌های دنیا متمایز کرده است. ذخیره معدن بازالت سربیشه ۴۵۰ هزار تن است که سالانه ۳ هزار تن سنگ از آن استخراج می‌شود.