صنعت آلومینیوم در ایران، یک صنعت استراتژیک به شمار می‌رود. ایران هجدهمین تولیدکننده آلومینیوم در جهان است. سه کارخانه اساسی تولید شمش آلومینیوم در ایران، شرکت‌ آلومینیوم ایران (ایرالکو)، شرکت المهدی-هرمزآل و مجتمع آلومینیوم جنوب (سالکو) هستند. ظرفیت این کارخانه به ۷۵۰ هزار تن در سال رسیده است. برای تولید این میزان شمش آلومینیوم نیاز به تولید ۱.۳ میلیون تن آلومینا است. 

براساس چشم‌انداز سال ۱۴۰۴، ایران ضمن دستیابی به تولید یک میلیون و ۲۰۰ هزار تن شمش آلومینیوم به دو میلیون و ۴۰۰ هزار تن آلومینا نیاز دارد. ایران با وجود کارخانه آلومینای جاجرم مقام ۲۲ جهانی در زمینه  تولید آلومینا را دارد. 

 صنعت آلومینیوم در ایران

یکی از شاخص‌های توسعه صنعتی در هر کشوری، تولید و میزان مصرف آلومینیوم است. این فلز نقره‌ای بیشترین رشد تقاضا را در میان فلزات صنعتی در دنیا را به خود اختصاص داده است. صنعت آلومینیوم در ایران این ظرفیت را دارد که به یکی از نقش آفرینان این بازار در جهان تبدیل شود. 

به علت خواص منحصر به فرد فلز آلومینیوم و استراتژیک بودن این فلز در دنیا، روز به روز استفاده از آن در بسیاری از صنایع و به‌ویژه صنایع با فناوری بالا، گسترده‌تر شده و نیاز بازار جهانی به مصرف این فلز افزایش چشمگیری یافته است. تقاضای آلومینیوم در دهه اخیر به صورت میانگین سالانه ۶ درصد (بالاتر از تقاضای سنگ آهن) در جهان افزایش یافته است.

امروز ایران به عنوان هجدهمین تولیدکننده آلومینیوم جهان به‌شمار می‌رود و براساس سند چشم‌انداز سال ۱۴۰۴ تولید یک میلیون و ۲۰۰ هزار تن شمش آلومینیوم در دستورکار قرار گرفته است. در سال ۲۰۱۴ میلادی مصرف آلومینیوم اولیه در ایران حدود ۳۰۰ هزار تن بود و سرانه مصرف آلومینیوم در ایران با جمعیت نزدیک ۸۰ میلیون نفر حدود ۴.۳ کیلوگرم است. پیش‌بینی می‌شود که میزان تولید سال ۲۰۲۵ میلادی با احتساب جمعیت ۸۷ میلیون نفری به ۹۰۰ هزار تن و سرانه مصرف این فلز نقره‌ای نیز  به ۱۱ کیلوگرم خواهد رسید. به عبارت دیگر رشد ۱۰ درصدی سالانه در مصرف سرانه پیش‌بینی شده است. 

ظرفیت تولید آلومینیوم در ایران

سه واحد مهم و بزرگ در ایران مشغول تولید آلومینیوم هستند که ظرفیت فعلی تولید این واحدها در ایران مجموع ظرفیت تولید شمش آلومینیوم را به ۷۵۰ هزار تن رسانده‌اند.

شرکت آلومینیوم ایران (ایرالکو)

شرکت آلومینیوم ایران (ايرالكو) به عنوان نخستین و قدیمی ترین توليدكننده شمش‌هاي آلومينيوم در ايران، در زميني به مساحت ۲۳۲هكتار در كيلومتر ۵ جاده اراك تهران واقع شده است. موضوع تأسيس كارخانه ايرالكو در سال ۱۳۴۶ به تصويب هيأت دولت رسيد و اقدامات مربوط به نصب تأسيسات و ساختمان از سال ۱۳۴۷آغاز شد و در سال ۱۳۵۱ با دو خط توليد و ظرفيت ۴۵ هزار تن در سال مورد بهره برداري قرار گرفت. 

بعد از پيروزي انقلاب اسلامي و افزودن سه خط ديگر به فرآیند توليد، ظرفيت توليد آلومينيوم اوليه به ۱۲۰هزار تن در سال رسيد كه شامل انواع شمش ها به صورت تي‌بار، هزار پوندي ، آلياژهاي ريخته‌گري، بيلت، اسلب و... است. متعاقبا و به منظور رعايت مسائل زيست محيطي كلنگ احداث كارخانه توليد آلومينيوم با فناوری ۲۰۰ كيلوآمپر در سال ۱۳۸۱ به زمين زده شد و در سال ۱۳۸۶ به بهره‌برداري رسيد. ظرفيت توليد شركت آلومينيوم ايران در حال حاضر و با احتساب خروج خطوط ۱ و ۲ كارگاه قديم به ۱۷۵هزار تن در سال شده است. حدود ۱۱ هزار كارخانه و كارگاه با بيش از ۲۵۰هزار نفر در صنايع وابسته به آلومينيوم اشتغال دارند. 

این واحد نقش مهمی در صنعت آلومینیوم در ایران برعهده داشته است. 

المهدی-هرمزآل

شرکت آلومینیوم المهدی- هرمزآل با ظرفیت ۲۳۰ هزار تن بزرگترین تولیدکننده شمش آلومینیوم در ایران است. این واحد در تیر ماه ۱۳۶۹با هدف تولید سالانه ۳۳۰ هزار تن شمش آلومینیوم در سه فاز و در منطقه ویژه اقتصادی صنایع معدنی و فلزی خلیج فارس در ۱۸ کیلومتری غرب شهر بندرعباس تاسیس شد. 

در سال ۱۳۷۶ بخشی از فاز یک مجتمع با ۶ دیگ راه‌اندازی شد و به تدریج تعداد ۱۲۰ دیگ دیگر این واحد راه‌اندازی شد، به طوری که تا پایان سال ۱۳۸۱ ظرفیت تولید به ۵۵ هزار تن رسید. تعداد ۱۲۰ دیگ فاز تکمیلی طی سال های ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۴ ساخته و راه اندازی شد و در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۴ مجتمع به ظرفیت اسمی پیش‌بینی شده ۱۱۰ هزار تن دست پیدا کرد. این واحد نیز نقش مهمی در صنعت آلومینیوم در ایران ایفا کرده است. 

مجتمع آلومینیوم جنوب (سالکو)

شرکت مجتمع صنایع آلومینیوم جنوب (سالکو) در سال 2003 میلادی در راستای اهداف توسعه صنایع انرژی‌بر و با هدف صادرات با ظرفیت تقریبی یک میلیون تن در سال در سه فاز جداگانه تاسیس و در ژانویه سال ۲۰۱۵ میلادی عملیات اجرایی آن آغاز شد. 51 درصد از سهام این شرکت متعلق به شرکت سرمایه گذاری غدیر و 49 درصد آن متعلق به سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) است. این طرح در منطقه ویژه صنایع انرژی‌بر لامرد واقع شده است 

سالکو با ظرفیت ۳۰۰ هزار تن در اردیبهشت سال ۱۳۹۹ وارد مدار تولید شد. فاز نخست این طرح در زمینی به مساحت ۹۰ هکتار اجرا شده و در حال حاضر افزون بر ۷۰۰ نفر به صورت مستقیم در آن مشغول به فعالیت هستند. 

گفتنی است که محصولات این مجتمع در صنایع بسته‌بندی، صنایع خودرویی، صنایع ساختمانی، صنایع کابل و مفتول‌سازی و صنایع هوا و فضا مورد استفاده قرار می‌گیرد.

چشم‌انداز این  شرکت تبدیل شدن به بزرگترین تولیدکننده آلومینیوم در کشور و قرار گرفتن در جمع چهار تولیدکننده برتر آلومینیوم در خاورمیانه از طریق توسعه ظرفیت تولید آلومینیوم جهت ایجاد ارزش افزوده در بخش انرژی و دسترسی به بازارهای صادراتی است.

این واحد جدید التاسیس می‌تواند نقش مهمی در صنعت آلومینیوم در ایران برعهده داشته باشد. 

تولید آلومینا در ایران

تهیه مواد اولیه، نقش مهمی در توسعه صنعت آلومینیوم در ایران برعهده دارد. تولید شمش آلومینیوم نیاز به آلومینا دارد. با توجه به هدف‌گذاری تولید شمش آلومینیوم در برنامه‌های توسعه‌ای کشور و احداث چند کارخانه تولید شمش، اهمیت تولید این فلز استراتژیک بیشتر معلوم می‌شود. ماده اولیه و اصلی جهت تولید این فلز، اکسید آلومینیوم (Al۲O۳) یا آلومینا با درصد خلوص بالاست. تنها تولیدکننده پودر آلومینا در کشور، شرکت آلومینای ایران (مجتمع جاجرم) است. 

ایران با تولید ۲۵۰ هزار تن آلومینا در جایگاه ۲۲ جهانی قرار دارد. نیاز سالانه ایران به آلومینا برای ظرفیت ۷۵۰ هزار تن شمش آلومینیوم، نیاز به به یک میلیون و ۳۰۰ هزار تن آلومینا خواهد داشت. براساس چشم‌انداز سال ۱۴۰۴ ایران ضمن اینکه دستیابی به تولید شمش آلومینیوم، به دو میلیون و ۴۰۰ هزار تن آلومینا نیاز دارد.

کارخانه آلومینای جاجرم

کارخانه آلومینای جاجرم در استان خراسان شمالی و در شهرستان جاجرم، کیلومتر ۷ جاده سنخواست واقع شده است. مساحت کلی این مجتمع ۴۰۰ هکتار و مساحت بخش صنعتی آن ۷۵ هکتار است. در این کارخانه به‌صورت مستقیم دو هزار نفر و به‌صورت غیرمستقیم سه هزار نفر مشغول به کار هستند. 

کارخانه آلومینا جاجرم، سالانه ۲۴۰ تا ۲۶۰ هزار تن پودر آلومینا تولید می‌کند که این امر خوراک تولید ۱۲۰ تا ۱۳۰ هزار تن شمش آلومینیومی است. این ماده در پلیمرها به عنوان پرکننده‌ پلی استرها و رزین های اپوکسی مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین هیدروکسید آلومینیوم در تولید بسیاری از ترکیبات آلومینیوم نظیر فلوئورید آلومینیوم، کریولیت مصنوعی، آلومینات سدیم و سولفات آلومینیوم مورد استفاده قرار می گیرد. علاوه بر این، از هیدروکسید آلومینیوم نیز برای تولید فرآورده های نسوز، مواد ساینده، سرامیک، شیشه، لعاب فلز و الکتروکوراندوم نیز استفاده می شود. تولید آلومینا از بوکسیت رایج‌ترین روش تولید آلومینیوم است. 

تامین مواد اولیه آلومینا

امروزه بیش از ۹۵ درصد آلومینای مورد نیاز از بوکسیت تولید می شود. کانسار بوکسیت جاجرم بزرگترین ذخیره شناخته شده بوکسیت در ایران است، این کانسار نخستین بار در سال ۱۳۴۷ شناسایی شد. نمونه‌برداری‌های انجام شده در سال‌های ۱۳۴۹ و۱۳۵۱ نشان داد که بوکسیت جاجرم دارای ارزش اقتصادی و به عنوان ماده اولیه تولید آلومینا قابل استفاده و بهره‌برداری است. عملیات اکتشافی آن از سال ۱۳۶۲ آغاز و ذخیره شناخته شده در آن حدود ۲۰ میلیون تن برآورد شد.