معادن و معدنکاری در ایران از عهد باستان تا عصر جدید

زمانی که يک عنصر در بخشي از پوسته زمين متمرکز شود معدن شکل می گيرد. تاريخ بشر نشان مي‏دهد که از آغاز دوره‏ های زيستی، انسان همواره و به دليل نياز‏های مختلف به نحوی با ذخاير طبيعی و معادن در ارتباط بوده است

معادن و معدنکاری در ایران از عهد باستان تا عصر جدید
1399/06/28 | 13:22:36

زماني که يک عنصر در بخشي از پوسته زمين متمرکز شود معدن شکل مي گيرد. تاريخ بشر نشان مي‏دهد که از آغاز دوره‏ های زيستي، انسان همواره و به دليل نياز‏هاي مختلف به نحوي با ذخاير طبيعي و معادن در ارتباط بوده است. چخماق (سيلکون دي اکسيد) اولين ماده اي است که بشر متوجه آن شد و از آن به علت ويژگي مضرس خود به عنوان يک ابزار برنده استفاده کرد. با پيشرفت تمدن ها، فلزات نيز مورد توجه و استفاده بشر قرار گرفتند. طلا اولين فلزي است که با شستن ماسه رودخانه ها استحصال مي شد و پس از آن مس و آهن براي ساخت ابزارهاي نظامي و کشاورزي از دل زمين استخراج شدند. شواهد باستان ‏شناسي نشان مي دهد که مهد استخراج فلزات توسط بشر، فلات ايران و فلات آناتولي بوده است، گستره تاريخي اين شواهد از هزاره هفتم پيش از ميلاد (دوران نوسنگي) تا هزاره اول پيش از ميلاد (عصر آهن) است. پيشينه يکجانشيني به صورت روستاهايي با پيشه کشاورزي در فلات ايران به دوران نوسنگي (از 4000 سال تا 8500 سال قبل از ميلاد) باز مي‏گردد و نخستين اکتشافات مربوط به استفاده از فلزات نيز به همين دوره و به حدود 6500 سال قبل از ميلاد در علي کوش واقع در دشت دهلران مربوط مي شود.

ايراني ها از ديرباز با روش هاي متفاوتي قادر به استخراج و ذوب فلزات بوده اند؛ به معدنکاری باستاني، معدنکاری «شدادي» گفته مي شود. ابتدايي ‏ترين روش در معدنکاري شدادي با برپايي آتش براي داغ کردن سنگ ها و متعاقبا سرد کردن آنها به منظور ايجاد ترک و در نهايت توسط ضربه زدن بر درز ها بوسيله گوه و پتک صورت مي گرفت. روند استخراج و متالوژي در فلات ايران تا هزاره هاي بعدي ادامه و وسعت يافته، به گونه اي که شواهدي از استخراج روباز امروزي، متعلق به دوره پارتي و ساساني در جنوب "تل ابليس" در مکاني به نام "تل همي" يافت شده است. همچنين در اين نواحي شواهد متالوژي نيز از قبيل توده بسيار بزرگي از سرباره هاي ذوب مس در حد وسيعي مشاهده شده است. در حدود سال هاي 3200 تا 3600 قبل از ميلاد، شواهدي از تغييرات مهمي در متالوژي تپه يحيي در "دره سوقون" مشاهده مي شود. در اين دوره پس از مدت ها کار با مس طبيعی (Native)، روش هاي پيچيده‏تري براي کار با سولفيد و پلي‏متال هاي تکوين يافته به چشم مي خورد و وجود برنز در معدن "شيخ علي" به مفهوم کشف و متالوژي کاني هاي پيچيده‏تري مانند کالکوپريت و اسفالريت در اين منطقه است.

 

در"کوخت يزد" و در "قلعه زري" در شمال دشت لوت و "چهل کوره" در سيستان شواهدي از بهره برداري معادن در دوران ساساني مشاهده مي شود که در مقياس وسيعي مورد استخراج قرار مي‏گرفتند. ساسانيان در بهره ‏برداري از ذخاير بزرگ کاملا منظم و از يک سيستم مرکزي استفاده مي کردند. مواد معدني استخراج شده در اين ادوار از مجموعه معادن پيراموني، به يک مکان فرآوري مرکزي ارسال مي‏شده است که شامل تمامي تاسيسات، از جمله اقامتگاه بوده است. ادامه اين روند در دوره اسلامي نيز به چشم مي‏خورد؛ با اين تفاوت که ضمن شباهت کلي با روش استخراج و فرآوري به دوره باستاني، تفاوت‏ هايي از قبيل عميق‏ تر شدن چاه ها و احداث دسترسي هاي شيب دار نيز در اين معادن مشاهده مي شود. استخراج پسرو و حتي استخراج طبقات فرعي نيز (هر چند نه کاملا سيستماتيک) و همچنين وجود حفره هاي روشنايي و چاه هاي تهويه در اين دوران گزارش شده است. در "ارجين" زنجان نيز مجموعه کاملي از تاسيات فرآوري به شکل فوق‏الذکر به همراه اقامتگاه مربوطه کشف شده است. اين نحوه آماده‏ سازي معادن که در هزاره اول قبل از ميلاد در ايران شکل گرفته بود عملا تا معرفي روش‏ هاي نوين معدنکاري اروپايي در قرن نوزده و بيست ميلادی حفظ شده است.

 

معادن و معدنکاری در ایران از عهد باستان تا عصر جدید

 

در دوران ساساني در محلي به نام "دره چشمه گل"، استخراج آهن به کمک تونل‏زني صورت گرفته و ذوب در کوره ها به کمک دمش انجام شده ‏است. وضعيت سرباره هاي ذوب و نازلY  شکل دمش، حاکي از عملکرد مطلوب کوره و تکنولوژي پيشرفته به کار رفته در عصر خود هستند. استخراج طلا در دوران ساساني با کمک شيار خارهاي هم ‏مرکز براي آسيا کردن طلاي حاوي ماسه‏ هاي کوارتزي انجام مي‏شده است. اين آسيا‏ها متعددند و ماده معدني پس از آسيا شدن با آب شسته شده و يا بدون شستشو و به کمک ملقمه سازي توسط جيوه فرآوري مي‏شده است. منابع سينابار به عنوان منبعي براي تامين جيوه در اين ناحيه در "کوه‏هاي افشار" در نزديکي "تخت سليمان" وجود دارند. در ادامه اين نوشته تاريخچه معادن فلزي و گوهر‏هاي ايران در عهد باستان به تفکيک ماده معدني ارايه شده است.  

 

معادن و معدنکاری ايران در عهد باستان 

آهن

يافته ‎ها و آموخته‎ هاي باستان‎ شناسي بر اين گواهي مي ‎دهند كه شناخت و كاربرد آهن، تاريخي 6 هزار ساله دارد. گلوله هاي متعدد آهني از جنس هماتيت طبيعي از هزاره پنجم پيش از ميلاد در تپه "سيلک" کاشان کشف شده‏ اند. يکي ديگر از قديمي ‏ترين شواهد مربوط به استخراج آهن متعلق به دوره پيش از تشکيل امپراتوري هخامنشي در "هنشک" واقع در شصت کيلومتري شمال پاسارگاد است. مصرف آهن احيا شده به وسيله ذوب در اواخر هزاره دوم پيش از ميلاد آغاز شده و تنها پس از قرون 10 و 11 پيش از ميلاد است که اشيا آهني به مرور در اشکالي از قبيل ابزار، سلاح و حتي به صورت زيو‏رآلات مورد استفاده قرار گرفته‏ اند. بررسي منطقه اي به نام "حسنلو" متعلق به قرن نهم پيش از ميلاد نشان مي‏دهد که در اين دوره آهن براي توليد و ابزار مصارف نظامي به کار رفته است. در دوران ساساني استخراج آهن از منابع چند فلزي متداول شد و "آهنگران" ملاير و "کوه غار" قزوين شواهدي بر اين مدعا مي‏باشند. آثاري از استخراج معادن آهن مربوط به دوران اسلامي در "غور" واقع در فيروزآباد، دماوند و همدان گزارش شده است. "ني ريز" و "گل گهر" نيز از جمله نواحي هستند که در اين دوره براي استحصال آهن مورد بهره ‏برداري قرار گرفته ‏اند.

در خصوص منابع بزرگ فعلي آهن در کشور همچون چغارت، چادر ملو، گل گهر و سنگان، همگي در عهد باستان مورد بهره ‏برداري قرار گرفته ‏اند و از کانسارهاي کوچک امروزي مي‏توان به ماسوله، کاوند، آهنگران، شمس آباد و خوگان اشاره کرد.

 معادن و معدنکاری در ایران از عهد باستان تا عصر جدید

مس

به نظر مي‎رسد كه مس نخستين بار در ايران شناخته شده و به كار رفته است؛ قديمي‎ترين معدن مس ايران، معدن مس "تل‏مسي" در نزديكي انارك بوده و نقطه‎اي كه تا‏كنون قديمي‎ترين اطلاعات را درباره ذوب مس از آنجا به دست داده، "سيلك" كاشان مي باشد.

از ديدگاه متالوژي در هزاره چهارم و پنجم پيش از ميلاد، صنعتگران ايراني، مي‎توانستند حرارت كافي را براي ذوب تمام فلزهاي شناخته شده آن عصر تهيه نمايند و پس از آن قادر به ذوب كوپريت و مالاكيت به وسيله زغال شدند. در "تپه اريسمان" کوره ‏هاي ذوب زيادي که متعلق به هزاره سوم پيش از ميلاد هستند همراه توده بزرگي از سربار ذوب يافت شده است که منبع تامين ماده معدني اين تاسيسات، معدن "وشناوه" قم بوده است. نظير اين تاسيسات در هزاره سوم پيش از ميلاد در کل فلات ايران تنها در "شهداد" کرمان کشف شده است. در دوره‎هاي بعد، صنعت ذوب فلز رو به تكامل نهاد، به گونه‎اي كه در دوره هخامنشي، توانستند نمونه‎هاي جالبي از اشيا و ابزار مسي و مفرغي تهيه نمايند، در اين دوره، از مس، سكه نيز ضرب شده است.

از نقطه نظر نوع کاني سازي مس، ايرانيان باستان متوجه انواع کانسارهاي مس طبيعي، رگه اي و پرفيري بوده اند. نوع کاني ‏سازي منبع بزرگ مس"تل مسي" و "مس کني" در انارک به صورت طبيعي بوده است و ذخاير مس ارسنيکي در "تکناز"، مرکز ايران و "وشناوه قم" گزارش شده است. "دامن جلا" و "وشناوه" مثال هايي از استخراج مس رگه اي در ايران قديم هستند و از "قلعه زري" نيز مي توان به عنوان ذخاير باستاني پرفيري نام برد. اشياي مسي و مفرغي كه در نقاط مختلف ايران در اثر كاوش‎هاي باستان‎شناسي به دست آمده، نشان مي‎دهد كه در عهد باستان در بخش‎هاي زيادي از كشور معادن مس استفاده مي‎شده است.

 معادن و معدنکاری در ایران از عهد باستان تا عصر جدید

طلا

استفاده از طلا در ايران از هزاره‎ هاي پيش از ميلاد نيز فراتر بوده است. نخستين بار در جهان سكه طلا در دوره هخامنشي ضرب شد و در دوره ساساني، ظروف، ابزار و اشياي ايراني از طلا ساخته مي شد. شواهد تاريخي به معدنکاري باستاني طلا در "خويناري" آذربايجان، "معدن خرابه" در شمال زره شوران، "کوه زر" در سمنان و "زرتوشت" در جنوب کرمان دلالت دارد. شواهد نشان مي‏دهد که در هزاره سوم پيش از ميلاد، کرمان يکي از منابع مهم طلاي تمدن سومر بوده است. باطله ‏هاي انباشته شده در "زره شوران" و "يارعزيز" واقع در شمال غرب تخت سليمان، حاکي از تلاش‏هاي انجام شده براي جداسازي طلا از ماسه است و در معدن طلاي "موته" شواهدي از دوره ساساني يافت مي‏شود. در حال حاضر 13 منبع استحصال مستقيم طلا در ايران وجود دارد که در تمامي آنها شواهد استخراج در عهد باستان وجود دارد.

 

نقره

نقره در ايران از اواخر هزاره چهارم و اوايل هزاره سوم پيش از ميلاد شناخته و استخراج شده است. در دوره ساسانيان، نقره كاري در ايران پيشرفت نمود و هم اكنون بسياري از ظروف نقره‎كاري آن عهد، در موزه‎ها وجود دارد. در اين دوره، توجه به ظروف نقره‎ اي و صنعت نقره‎ كاري، رونق معادن نقره را نيز در پي‎داشت. از آنجايي كه ايرانيان عموما نقره را همراه با كانسنگ‎ هاي سرب يافته بودند، كانسنگ ‎هاي سرب نقره‎ دار بيشتر مورد توجه قرار گرفته ‏اند؛ و وجود نام‎ هاي جغرافيايي"دره‎ نقره"، "كوه‎ نقره" و "كمرنقره" در بسياري از مناطق سرب و روي دار ايران و يا "كوه زردان نقره‎ اي" در شمال خاور تفتان، حاکي از اين نکته است. پس از اسلام‎ و با محدود شدن ساخت ظروف نقره‎ا ي، صنعت‎گران به ساختن ظروف برنجي همت گماشتند.

 

سرب و روی

سرب در معدن نخلک از هزاره چهارم قبل از ميلاد تا هزاره اول بعد از ميلاد همواره مورد توجه معدن‏کاران فلات ايران بوده است. در شهرهاي "سيال"، "اريسمان"،"حصار" و "شکين" نيز شواهدي از معدن‏کاري و متالوژي سرب در دوران باستان ديده شده است. در عهد باستان از فلز روي علاوه بر مصرف به عنوان فلز، براي تهيه توتيا نيز استفاده مي‏شده است. در رشته کوه‏هاي البرز، دنا و اليکا آثاري از استخراج روي متعلق به دوره ساساني و دوران اسلامي گزارش شده است. در معادن "کوه-سرمه" و "خانه سرمه"، سولفيد سرب (گالن) مستقيما و بدون ذوب کردن براي توليد سرمه مورد استفاده قرار مي‏گرفته است. در دوره پيش از اسلام، سرب به عنوان ملات در كارهای ساختماني، سدسازي و پل‎سازي و نيز ساختن برخي ظروف نيز استفاده مي‎شد.

 

قلع

از منظر باستان‎شناسان، قلع از اواخر هزاره سوم قبل از ميلاد در ايران براي ساختن مفرغ به كار مي‎رفته است. در اشياي مفرغي به دست آمده از كاوش‎هاي باستاني تا 25 درصد قلع وجود داشته است. مورخان از 7 نقطة ايران شامل شمال خراسان، استر آباد، سيستان، اطراف درياي خزر، لرستان، نزديك كوهبنان كرمان و نزديك تبريز نام برده‎اند كه در آنها معادن قلع وجود داشته است.  

 

گوهرهای قيمتی و نيمه قيمتی

از همان آغاز تاريخ، همواره گوهرها و زيورها مورد توجه مردم ايران بوده است. فيروزه از هفت هزار سال پيش در ايران شناخته شده بود. نمونه‎اي كه در كاوش‎هاي باستان‎ شناسي به دست آمده، نشان مي‎دهد كه فيروزه در هزاره دوم پيش از ميلاد، به عنوان سنگ زينتي استفاده شده است. به جز معدن فيرزوه نيشابور، از معادن فيروزه كرمان، زنجان، دامغان، فرغانه، خوارزم، غزنين و …مي توان نيز ياد کرد. لاجورد در دورة ماد‎ها فراوان بوده است و معدن آن را نزديك كوه دماوند مي‎‎دانستند؛ اما تاكنون در آنجا نشاني‎ از اين كاني ديده نشده است. در دورة هخامنشي، لاجورد را “كبوتكه“ مي‎ناميدند. در دورة ساساني، مصرف لاجورد زيادتر شد، به گونه‎اي كه سقف تاق تيسفون و همچنين مجسمه‎هاي مختلف از لاجورد ساخته شده بود. البته در "بدخشان" كه جزو سرزمين ايران آن زمان بوده، لاجورد فراوان است. مالاكيت كه به “دهنه“ مشهور است، بسيار پيش از دوره هخامنشي در ايران شناخته شده بود. در نوشته‎هاي آشوري اشاره شده است كه ايرانيان، مالاكيت را احيا و از آن مس به دست مي‎آوردند. در دورة ساساني و هخامنشي از مالاکيت ظروف و زينت‎آلات مي‎ساختند. در خصوص يشم، پزشكان ايراني معتقد به خاصيت دارويي آن بوده و اين كاني را براي معالجه امراض كليه، مفيد مي‎دانستند. همچنين در خصوص زيرکن نيز به گمان بسياري از محققان اين ماده معدني ريشه ايراني دارد، زيرا بلورهاي زيباي زيركُن، رنگ زرد يا همان زرين طلايي دارند و در فارسي به آن زرگون گفته شده است. همچنين در مستندات تاريخي از معادن لعل "بدخشان" نيز ياد شده است.

معادن و معدنکاری در ایران از عهد باستان تا عصر جدید - ایمیکو - فیروزه

 

معادن ايران از اسلام تا عهد قاجار

تمامي معادني که پيش از اسلام فعال بوده‏ اند به مرور پس از اسلام نيز مورد بهره برداري قرار گرفته‏ اند. در دوران عباسيان معادن در اختيار حکومت بودند و درآمد حاصل از آنها رقم قابل توجهي در عايدات دولت داشت. در340 هجري قمري معدن زغال سنگ يزد، لرستان و باريز در ايران و معادن زغال سنگ زرافشان و غور در افغانستان شناخته شدند و مورد بهره‏ برداري قرارگرفتند. در دوره سلجوقيان به واسطه منابع غني که پيشتر به آنها اشاره شد، هنرهاي مسترظفه در تمامي ابعاد آن دنبال مي شد و فلزکاران اين دوره اشياء گوناگوني را از آنها مي ساختند. در دوره صفويه حکومت مستقيما در امر معدن دخالت داشته و مستقيما از معادن بهره‏برداري مي کرد؛ در واقع شاه عباس نخستين اقدام فعالانه را در بهره‏برداري از معادن ايران آغاز کرد. در دوره افشاريه نيز آثاري از کارخانه ي ذوب آهن در آمل مازندران جهت توليد گلوله، توپ، نعل اسب و لنگرکشي گزارش شده است. همچنين اسناد ديگري حاکي از پراکندگي انبوه معادن مس و قلع در اطراف خراسان در آن دوران در دست است. علاوه بر اين، نياز مبرم حکومت آن زمان به ميزان قابل توجهي از چدن، بهره‏برداري از فلز آهن را در همان عصر مسجل ساخته است. بهره ‏برداري از معادن در دوران زنديه تا دوران قاجار به همان شکل ادامه يافت.

 

معادن ايران در عهد قاجار

در دوران قاجار استخراج معادن شکل ديگري به خود گرفت. در دوران صدارت ميرزا تقي خان اميرکبير، وي استخراج معادن را براي اتباع ايراني آزاد کرد و بهره برداري از آن را تا پنج سال معاف از ماليات ساخت؛ متعاقب اين دستور اکتشاف و پي جويي معادن در ايران رشد چشمگيري يافت. علاوه بر اين اقدام، وي با تاسيس دارالفنون از عده اي کارشناس و معلم معدن خارجي دعوت نمود و 5 نفر دانشجوي معدن آن پس از اتمام دوره تحصيلي، فعالانه در امر پي جويي و اکتشاف معادن مشغول به فعاليت شدند. پس از بازگشت ناصرالدين شاه از انگلستان درسال 1292 و با اعطاي امتياز به جوليوس رويترز انگليسي، وضعيت معادن تغيير يافت و هر کمپاني که صاحب معدن بود، مي بايست آن را به قيمت متداول آن ملک به اين کمپاني مي‏فروخت که اين موضوع با اعتراضات گسترده مردمي روبرو شده و در نهايت لغو گرديد. در سال 1298 مخبرولدوله وزير علوم وقت تعدادي مهندس انتخاب کرد و جهت شناسايي معادن به سراسر ايران رهسپار نمود؛ اين اقدام شايان توجه بود و سبب رونق گرفتن معادن و مدنکاري گرديد و متعاقبا از سال 1303 معادن غالبا به اجاره اشخاص درآمد و فعاليت مردمي بر معادن گسترش يافت. در سال 1307 و به درخواست بانک شاهي ايران امتياز بهره‏برداري از تمام معادن ايران به يک کمپاني انگليسي به نام " بانک امتيازات معادن ايران" واگذار شد.

 

صنايع و معادن ايران در عصر جديد

درسال 1312 توسعه زندگي شهرنشيني و با نياز مبرم به سيمان، آهن و همچنين مصالح مورد نياز جهت احداث ريل، ايستگاه و پل هاي راه آهن دولتي؛ اولين کارخانه سيمان در جنوب شهر تهران به بهره برداري رسيد.

آغاز صنعت فولاد ايران به سال 1316 و قرارداد احداث يک کارخانه فولاد سازي در کرج با يک کنسرسيوم آلماني باز ميگردد؛ که البته با شروع جنگ جهاني دوم و با جلوگيري از ورود تجهيزات به داخل کشور، تاسيس اين واحد ناتمام ماند. در اوايل دهه 1340 شرکت ملي ذوب آهن ايران تاسيس شد تا کار اکتشاف معادن سنگ آهن و تجهيز آنها براي تامين نياز فولاد کشور را سازماندهي نمايد. فعاليت هاي اکتشافي اين شرکت منجر به اکتشاف معادن چغارت، چادرملو، چاه گز و سه چاهون شد. در دهه1350 اين فعاليت ها گسترش يافت و منجر به اکتشاف معدن گل گهر شد. به موازات رشد صنعت فولاد، اکتشاف معادن ذغال سنگ نيز توسعه يافت. در سال1344موافقت نامه ايجاد کارخانه ذوب آهن بين ايران و شوروي به امضاء رسيد و در سال 1351 اولين شمش چدن در اين کارخانه ريخته شد. در سال 1368 نيز نخستين پاتيل فولاد در کارخانه ذوب آهن خوزستان ريخته شد. در اواخر سال 1371 تصميمات گرفته شده در خصوص احداث يک کارخانه ذوب آهن در سال 1353 عملي شد و کارخانه فولاد مبارکه اصفهان، احداث و مورد بهره ‏برداري قرار گرفت. 

پس از صنعت فولاد، فعاليت صنعت مس با اکتشاف معدن بزرگ مس سرچشمه در دهه پنجاه، در کشور آغاز شد و در سال 1355 شرکت ملي "صنايع مس ايران" تاسيس و کليه فعاليت هاي معادن مس کشور به اين شرکت اعطا شد. 

در سال1351 صنعت آلومينيوم ايران با تاسيس کارخانه "ايرالکو" در اراک متولد شد و متعاقب آن کارخانه آلومينيوم المهدي در بندر عباس احداث گرديد. آلومينا مورد نياز اين کارخانه ها هم ‏اکنون از معدن جاجرم تامين مي شود. 

پايه هاي صنعت سرب و روي در عصر جديد با صدور پروانه معدن انگوران در سال1301 گذاشته شده است. اتحاديه سرب و روي انگوران در سال 1332 موفق به کسب پروانه بهره‏ برداري از اين معدن شد و متعاقب آن در سال‏ های بعدی شرکت‏ های مختلفي از اين معدن بهره برداری کرده ‏اند.

ایمیکو | اولین و جامع ترین بانک تخصصی معدن و صنایع معدنی ایران



شرکت معدنی و صنعتی گل گهر

رویش باورها در دل کویر

شرکت فناوران طیف صنعت کویر

طراحی و ساخت سیستم مکانیزاسیون جا به جایی مواد و اجسام

شرکت معدنی آهن آجین (آجیمکو)

گروه آجین متشکل از شرکت معدنی آهن آجین، شرکت معدنی مهر آجین، ...

شرکت معدنی و صنعتی چادرملو

چادرملو، نماد توسعه پایدار - پیشگام در تکمیل زنجیره تولید