از تاثیر معدن‌کاوی تا بی‌توجهی به آمایش سرزمین در بیابان‌زایی
بیابان‌زایی نوعی تخریب محیط‌زیست محسوب می‌شود، این پدیده در مناطق خشک و نیمه خشک جهان به‌علت بهره‌برداری‌های بی‌رویه از منابع طبیعی و آبی، رعایت نشدن حق‌آبه‌های زیست‌محیطی، الگوی ناصحیح در توسعه، تغییر اقلیم و خشکسالی فزآینده است و باتوجه به تبعات ناگوار این پدیده باید جلوگیری از بیابان‌زایی بیش از گذشته مورد توجه قرار بگیرد.
چهارمحال و بختیاری یکی از استان‌هایی در کشور محسوب می‌شود که در بیش از یک دهه گذشته به‌علت خشکسالی‌های پی در پی، تغییر اقلیم، برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی، انتقال‌های آب بین حوضه‌ای، چرای بی‌رویه دام و تخریب محیط‌زیست شاهد پدیده بیایان‌زایی است.
قطعا افزایش پدیده بیابان‌زایی تبعات جبران‌ناپذیری را بر اکوسیستم‌های طبیعی در استان خواهد گذاشت، ایسنا با برگزاری میزگردی دلایل افزایش پدیده بیابان‌زایی در چهارمحال و بختیاری را با حضور کارشناسان و مسئولان مرتبط مورد بررسی قرار داد.
بیابان‌زایی عقوبت ناشی از فشار بر سرزمین و بهره‌کشی بیش از اندازه از توان سرزمین است
در ابتدای میزگرد یعقوب ایرانمنش- استادیار مهندسی منابع‌طبیعی مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی چهارمحال و بختیاری با اشاره به اینکه کشور ایران در کمربند خشک و نیمه‌خشک جهان واقع شده است، اظهار کرد: طبق تعریف کنوانسیون‌های بین‌المللی بیابان به منطقه‌ای گفته می‌شود که میزان تبخیر در آن بالاتر از میزان بارش باشد و این مسئله موجب کاهش تراکم و تنوع پوشش گیاهی و جانوری در آن منطقه شود.
وی تاکید کرد: اما باید به این نکته توجه کرد که بیابان‌های طبیعی دارای جاذبه‌های طبیعی و اکوسیستم‌های غنی هستند و می‌توانند گردشگران بسیاری را به سمت خود جذب کنند، دو مطالعه جامع توسط مرکز تحقیقات جنگل‌ها و مراتع برای تعیین قلمروهای محدوده‌های ایران و تعیین اشکال ناهمواری و خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و ویژگی شن‌زارهای بیابان‌های کشور انجام شده است که سطح بیابان‌های کشور بالغ بر ۹۰ میلیون هکتار برآورد شد و این عدد معادل ۵۵ درصد مساحت سرزمین ایران است.
ایرانمنش با بیان اینکه بیابان‌زایی موجب تخریب محیط‌زیست در مناطق خشک و نیمه‌خشک می‌شود، گفت: بیابان‌زایی عقوبت ناشی از فشار بر سرزمین و بهره‌کشی بیش از اندازه از توان سرزمین است و پدیده‌های طبیعی مانند خشکسالی نیز بر آن موثر خواهد بود.
استادیار مهندسی منابع‌طبیعی مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی چهارمحال و بختیاری با تاکید بر اهمیت چالش بیابان‌زایی، توضیح داد: پس از چالش تغییر اقلیم، گرمایش زمین و کاهش منابع آب شیرین، این مسئله در رده چهارم از ۳۷۰ چالش‌های جهانی قرار دارد، این چالش مهم بر امنیت غذایی، سلامت، اجتماعی و ملی نیز تاثیرگذار است.
وی ادامه داد: امنیت اجتماعی بر تخریب سرزمین گره خورده است، هر اتفاقی که منجر به از بین رفتن پوشش گیاهی شود، موجب بیابان‌زایی نیز خواهد شد، با همکاری دستگاه‌های اجرایی چند پروژه در راستای جلوگیری از این پدیده انجام شده است.
ایرانمنش در ادامه با اشاره به احیای تالاب گندمان، خاطرنشان کرد: به واسطه احیای این تالاب ۱۲۴ گونه گیاهی و ۳۹ گونه جانوری در این تالاب مشاهده شد که برخی گونه‌های گیاهی مانند آلاله سفید برای اولین بار در زاگرس دیده شد. پوشش گیاهی تاثیر بالایی در حفاظت از آب و خاک دارد.
استادیار مهندسی منابع‌طبیعی مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی چهارمحال و بختیاری تصریح کرد: شاهد افت سطح آب‌های زیرزمینی هستیم، سالانه بین یک تا سه متر سطح آب‌های زیرزمینی در کشور کاهش پیدا می‌کند که این مدیریت ناصحیح در حوزه کشت و کار از عوامل بیابان‌زایی است، باید از گونه‌های کم آب بر استفاده شود.
وی اضافه کرد: برای مقابله با خشکیدگی گون‌زارها و غنی‌سازی اکوسیستم طبیعی باید بذرکاری و نفوذ آب به اکوسیستم در دستور کار قرار بگیرد تا از بیابان‌زایی جلوگیری کنیم.
ایرانمنش با بیان اینکه در بحث مدیریت منابع آب نگاه هیدرولوژیک است و نگاه اکولوژیک اتفاق نمی‌افتد، یادآور شد: متاسفانه حق‌آبه‌های زیست‌محیطی مراعات نمی‌شود، اگر اکوسیستم به حال خود رها شود، طبیعت قدرت بازسازی خود را خواهد داشت، باید با قرق و جلوگیری از چرای بی‌رویه دام این خسارت‌ها مدیریت می‌شود، همچنین کشاورزی در اکوسیستم طبیعی و زیراشکوب جنگل حذف شود.
معدن کاوی یک معضل بزرگ در حفاظت از عرصه‌های طبیعی محسوب می‌شود
استادیار مهندسی منابع‌طبیعی مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی چهارمحال و بختیاری با تاکید بر اینکه امروز معدن کاوی یک معضل بزرگ در حفاظت از عرصه‌های طبیعی محسوب می‌شود، عنوان کرد: این مسئله موجب ایجاد کانون‌های ریزگرد شده است.
وی با اشاره به ضایعات بخش کشاورزی، بیان کرد: یکی از راهکارهای مدیریت مصرف آب، جلوگیری از هدرفت در تولیدات کشاورزی است، طبق آمار ارائه شده توسط وزارت جهادکشاورزی سالانه ۳۰ درصد نان تولیدی در کشور ضایع می‌شود، برای تولید این نان آب زیادی صرف می‌شود، همچنین طبق تحقیقات صورت گرفته اگر از ۱۸ درصد ضایعات کشاورزی پنج درصد کم شود، ۴۰ درصد آب موجود در سدها و سایر منابع آبی حفظ می‌شود.
ایرانمنش با انتقاد از صادرات محصولات کشاورزی پرآب بر به خارج از کشور، اظهار کرد: این مسئله به معنای صادرات آب مجازی است، باید تولید این محصولات فرازمینی باشد و برای خروج آب مجازی از کشور عوارض بالایی تعیین شود.
استادیار مهندسی منابع‌طبیعی مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی چهارمحال و بختیاری خاطرنشان کرد: پدیده بیابان‌زایی تاثیرات مخربی دارد، منطقه‌ای به مساحت ۶ کیلومتر که در آن نمک تولید می‌شود، می‌تواند ۴۵ هکتار را به شوره‌زار تبدیل کند، اگر به این مسئله بی‌توجهی شود، امنیت جامعه به خطر خواهد افتاد، ریزگردها تاثیرات مخربی بر سلامت، امنیت و اقتصاد دارند.
وی در پایان تصریح کرد: متاسفانه ارزش‌گذاری اقتصادی بر اکوسیستم‌های طبیعی صورت نگرفته است، اگر ارزش‌گذاری دقیقی صورت می‌گرفت، قطع درختان و از بین بردن گون‌زارها برای اجرای پروژه‌های عمرانی سودمند نبود.
رعایت حق‌آبه‌های زیست‌محیطی اهمیت بسیار بالایی در جلوگیری از بیابان‌زایی دارد
در ادامه شهرام احمدی- مدیرکل حفاظت از محیط‌زیست چهارمحال و بختیاری اظهار کرد: بیابان دارای یک اکوسیستم غنی است و بخش مهمی از اکوسیستم‌های جهانی را به خود اختصاص داده، اما مسئله مهم جلوگیری از بیابان‌زایی است.
وی افزود: عدم توجه به توسعه پایدار، بهره‌برداری بیش از اندازه از توان اکولوژیکی سرزمین و خشکسالی از عوامل اصلی بیان‌زایی محسوب می‌شود و همچنین عوامل دیگری از جمله چرای بی‌رویه دام‌های محلی، استفاده بیش از اندازه از کودهای شیمیایی، استفاده ناصحیح از آفت‌کش‌ها، بهره‌برداری نادرست از اراضی ملی و کشاورزی، عدم حفاظت از جنگل و مرتع، بهره‌برداری خارج از توان از منابع آبی و تغییر کاربری اراضی ملی و جنگل‌ها بر بیابان‌زایی تاثیرگذار است.
احمدی با تاکید بر اینکه برای حرکت به سمت توسعه پایدار باید سند آمایش سرزمین مورد توجه قرار بگیرد، خاطرنشان کرد: رعایت حق‌آبه‌های زیست‌محیطی اهمیت بسیار بالایی در جلوگیری از بیابان‌زایی دارد، نباید به بهانه توسعه شرایط برای آسیب به جنگل، مرتع و برداشت بی‌رویه از منابع آبی فراهم شود.
مدیرکل حفاظت از محیط‌زیست چهارمحال و بختیاری با بیان اینکه آموزش‌های مرتبط با حفاظت از محیط‌زیست از سن کودکی حائز اهمیت است، یادآور شد: اگر کودک دوستدار محیط‌زیست تربیت کنیم، این کودک در آینده اگر در هر جایگاهی قرار بگیرد به محیط‌زیست آسیب وارد نخواهد کرد، این نسل با مسئولیت اجتماعی و تعهد به سند آمایش سرزمین توسعه پایدار را رقم خواهند زد، مهدهای کودک و جوامع پژوهشی در حوزه حفاظت از محیط‌زیست باید ارتباط تنگاتنگی باهم داشته باشند.
وی در ادامه با اشاره به اینکه در اراضی تحت حفاظت سازمان محیط‌زیست کنترل چرای دام در دستور کار قرار گرفته است، گفت: خوشبختانه دستگاه قضایی همکاری خوبی با این سازمان برای مقابله با چرای خارج از پروانه دام در مناطق حفاظت شده دارد.
احمدی تصریح کرد: رعایت حق‌آبه‌های زیست‌محیطی از عوامل موثر در جلوگیری از بیابان‌زایی است، اما قبل از هر اقدام باید حق‌آبه‌های زیست‌محیطی در حوزه‌های آبریز و تالاب‌ها به‌صورت دقیق مطالعه شود تا بتوان بر اساس آن از وزارت نیرو مطالبه کرد، در چهارمحال و بختیاری حق‌آبه‌های رودخانه‌های کارون، زاینده‌رود، تالاب گندمان و چغاخور مطالعه شده است.
مدیرکل حفاظت از محیط‌زیست چهارمحال و بختیاری با بیان اینکه در استان تجربه موفقی در احیای تالاب گندمان داشتیم، توضیح داد: این تالاب بر اثر خشکسالی و بهره‌برداری بی‌رویه دچار خشکی شد و در سال‌های قبل شاهد بودیم که این تالاب به مدت ۴۰ روز در آتش می‌سوخت و به‌نوعی به کانون گرد و غبار تبدیل شده بود.
وی با تاکید بر اینکه برنامه‌های کوتاه مدت، بلندمدت و میان مدت برای مدیریت علمی مناطق تحت حفاظت سازمان محیط‌زیست تهیه شده است، یادآور شد: باید جلوی اجرای پروژه‌های فاقد مجوزات زیست‌محیطی گرفته شود، شناسایی کانون‌های مستعد تولید گرد و غبار در دستور کار قرار دارد، دشت شهرکرد، بروجن و خانمیرزا از کانون‌های مستعد تولید گرد و غبار در چهارمحال و بختیاری محسوب می‌شود.
احمدی افزود: برای احیای دشت‌های ممنوعه تعدیل برداشت از آب‌های زیرزمینی و چاه‌های کشاورزی صورت می‌گیرد، همچنین انتقال روان‌آب‌ها برای تغذیه و احیای دشت انجام می‌شود، در مناطق تحت حفاظت سازمان محیط‌زیست چهارمحال و بختیاری عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری نیز صورت می‌گیرد.
شاهد زوال درختان بلوط و انقراض گون‌زارها هستیم
مدیرکل حفاظت از محیط‌زیست چهارمحال و بختیاری با اشاره به اینکه جنگل‌های بلوط زاگرس دچار خشکیدگی و زوال شده‌اند، عنوان کرد: شاهد مرگ درختان بلوط و انقراض گون‌زارها هستیم، پیشنهاد برای تشکیل ستاد احیای زاگرس داده شده است تا از این مسئله جلوگیری کنیم، ۳۳ هکتار از جنگل‌های زاگرس به‌صورت تک شاخه و توده‌ای دچار زوال شده و ۴۰۰ هکتار گون‌زار در معرض خطر انقراض است.
وی بیان کرد: طبق ماده ۱۱ قانون هوای پاک هر پروژه‌ای اعم از طرح‌های عمرانی، طرح‌های انتقال آب، صنعتی، کشاورزی و ... باید مجوز زیست‌محیطی اخذ کنند، در پروژه‌های انتقال آب بین حوضه‌ای باید علاوه بر تبعات اجتماعی و اقتصادی بر حوضه مبدا، ضرورت اجرای طرح و تاثیر آن بر مقصد نیز از نظر زیست‌محیطی مورد بررسی قرار بگیرد.
احمدی با بیان اینکه ۹۶.۵ درصد مساحت چهارمحال و بختیاری دچار خشکسالی است، گفت: قوانین بسیار خوبی در عرصه حفاظت از محیط‌زیست وجود دارد، اما در اجرای آن قوی عمل نکرده‌ایم، اصرار بر اجرای پروژه‌های عمرانی بدون اخذ مجوز زیست‌محیطی آسیب‌های جبران ناپذیری را در پی دارد، محیط زیست مادر است و نباید مادرکشی کنیم.
مدیرکل حفاظت از محیط‌زیست چهارمحال و بختیاری تاکید کرد: بخشی‌نگری در حوزه‌های حفاظت از محیط‌زیست منجر به ناپایداری می‌شود، آمایش سرزمین باید مورد توجه باشد، بارگذاری خارج از توان بر منابع آبی موجب تخریب محیط‌زیست و بیابان‌زایی می‌شود.
سالانه میلیون‌ها تن فرسایش پشت سدهای بزرگ ایران رخ می‌دهد
در پایان اصغر احمدی- مدیرکل منابع‌طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری، اظهار کرد: به دلیل شرایط اقلیمی و آب‌وهوایی در تمامی دنیا مناطق بیابانی وجود دارند و بیابان‌ها یک اکوسیستم قوی محسوب می‌شوند اما در برخی مواقع به دنبال اقدامات مخربانه بشر بیابان ایجاد می‌شود، یعنی به دلیل دخالت‌های بی‌رویه انسان‌ها پوشش سطحی عرصه دچار آسیب شده و درنتیجه تبدیل به محیط بیابانی می‌شود که با کم‌ترین وزش باد تولید ریزگرد را در پی دارد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری افزود: در این استان عوامل طبیعی و انسانی موجب شده پوشش طبیعی مراتع به سمت ضعیف شدن حرکت کنند که همین موضوع موجب بیابان‌زایی خواهد شد، یکی از عوامل طبیعی که در این امر دخیل هستند آفاتی هستند که امروزه جنگل‌ها و برخی مراتع را گرفتار کرده و مبارزه با آن‌ها نیازمند تخصیص اعتبار است، البته برای مبارزه با این آفات نشست‌هایی با مرکز تحقیقات برگزار شده و برخی افراد معتقد هستند به دلیل افزایش عمر جنگل‌ها توان آن‌ها در مبارزه با آفات کاهش پیدا کرده است برخی نیز اعتقاد دارند تغییر شرایط اقلیمی و به واسطه دخالت‌های انسان‌ها موجب حمله آفات به جنگل‌ها شده اما درمجموع زمانی که در حفظ آب کشور و استان دقت‌های کارشناسی و اقدامات علمی وجود نداشته باشد به محیط زیست آسیب وارد می‌شود.
وی با اشاره به اهمیت آب و خاک ادامه داد: در قانون اساسی از این موارد با عنوان تمامیت ارضی یاد شده است و اگر قصد داریم آب و خاک را حفظ کنیم باید دلسوز واقعی طبیعت باشیم و تمامی مراکز اعم از مرکز تحقیقات، اداره کل محیط زیست، پارک علم و فناوری، اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری و... با یک خرد جمعی به آسیب‌شناسی در حوزه طبیعت و مبارزه با آفات بپردازند و حفظ جنگل‌ها و مراتع را در دستور کار خود قرار دهند، البته تامین منابع مالی نیز در این حوزه نقش تعیین‌کننده دارد.
احمدی عنوان کرد: مشارکت مردم و شهروندان در حفظ جنگل‌ها و مراتع از اهمیت بالایی برخوردار است و افراد علاقه‌مند می‌توانند با عنوان "همیاران طبیعت" کمک شایانی داشته باشند.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری اضافه کرد: اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری از چند جهت برای مقابله با بیابان‌زایی اقداماتی انجام داده است برای مثال عملیات‌های آبخیزداری، اقدامات اصلاحی مراتع، جنگل‌کاری اقتصادی برای کاهش فرسایش خاک، تقویت پوشش گیاهی و... از جمله این اقدامات است؛ همچنین هدف از انجام اقدامات آبخیزداری حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش خاک، تزریق رواناب‌ها به سفره‌های زیرزمینی و تغذیه چاه‌ها است.
وی تصریح کرد: مرغزار شهرکرد در گذشته پوشیده از گیاهان مرتعی بود اما امروز به کانون تولید ریزگرد در شهرکرد تبدیل شده است و علت عمده آن نیز کاهش آب‌های سطحی و عمقی است البته شاید با اقدامات مقطعی مشکل قابل حل باشد اما به صورت موقت خواهد بود بنابراین باید مشکلات اساسی و زیربنایی رفع شوند و حفظ منابع آبی استان در دستور کار باشد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری بیان کرد: عواملی مانند چرای بی‌رویه دام‌ها، شخم در جهت شیب زمین، برداشت محصولات به صورت غیرعلمی و بوته‌چینی و... در بیابان‌زایی تاثیرات بالایی دارند، برای مثال با بررسی مسیر ایل‌راه‌ها می‌توان مشاهده کرد در این مسیر پوشش گیاهی از بین رفته است و این یعنی دامداران نیز حافظ منافع خود نیستند زمانی که گفته می‌شود تعداد دام با ظرفیت مرتع متناسب باشد و یا فصل چرا تعیین می‌شود در جهت تامین منافع دامداران است، چراکه با از بین رفتن پوشش گیاهی این افراد برای چرای دام‌های خود با مشکل مواجه خواهند شد.
وی افزود: برای حفظ منابع طبیعی پایدار و همچنین ایجاد اقتصاد پایدار در کشور سازوکارهای قانونی مانند کشت گیاهان دارویی وجود دارد و درحال حاضر تلاش می‌شود با کشت گیاهان دارویی پوشش مراتع قوی‌سازی شوند و این قوی‌سازی پوشش عرصه یکی از اولویت‌های منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری است، چراکه با این اقدام منافع و منابع عمومی مانند آب و خاک حفاظت خواهند شد و درنتیجه کشور درگیر بحران آبی و خاکی نمی‌شود.
احمدی با اشاره به اینکه سالانه میلیون‌ها تن فرسایش پشت سدهای بزرگ ایران مانند سد دز و کارون رخ می‌دهد، ادامه داد: حفاظت حوزه‌های بالا دست به وسیله اقدامات بیولوژیک، بیومکانیک و یا اقدامات آبخیزداری یکی از بهترین راهکارهای جلوگیری از فرسایش خاک و رسوب پشت سدها است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری عنوان کرد: در استان اقدامات آبخیزداری مختلفی انجام شده و مطالعات تفصیلی حدود نیمی از استان انجام شده است و برای کامل کردن آن نیازمند منابع اعتباری لازم هستیم همچنین برخی اقدامات بیولوژیک طی سال‌های ۹۷ تا ۱۴۰۰ صورت گرفته برای مثال در سال ۹۷ عملیات کپه‌کاری و بذرپاشی و افزایش پوشش گیاهی در ۴۵۰۰ هکتار، عملیات قرق مرغزار شهرکرد در سطح ۶۰۰هکتار، کودپاشی مرغزار شهرکرد در سطح ۲۰۰ هکتار همچنین در سال جاری اقدامات حفاظتی در جهت خرید پروانه چرای دامداران انجام شده است در سال ۹۸ نیز عملیات حفاظت در سطح ۱۲ هزار هکتار، کپه‌کاری در ۲۵۰۰ هکتار، کاشت گیاهان دارویی در سطح ۲۵۰۰ هکتار و در سال ۱۴۰۰ عملیات حفاظت و قرق در سطح ۱۴ هزار هکتار، کاشت گیاهان دارویی نیز ۱۰۰۰ هکتار انجام شده است.
وی اضافه کرد: در سال ۱۴۰۱ پیش‌بینی لازم انجام شده تا بنابر تخصیص اعتبارات ریاست جمهوری اقدامات بیولوژیک، بیومکانیک و آبخیزداری متنوع و متعددی انجام و از فرسایش خاک و بیابانی شدن جنگل‌ها و مراتع چهارمحال و بختیاری جلوگیری شود.
احمدی تصریح کرد: سند توسعه حوضه آبخیز زاگرس که در دولت گذشته مطرح شده بود در حال طی کردن مراحل نهایی است و استان‌های زاگرس‌نشین در این سند تعریف شده‌اند و پس از نهایی شدن این سند اقدامات و فعالیت‌هایی که مقرر است انجام شوند توسط هیات دولت بررسی خواهند شد و در نتیجه هیچگونه دغدغه‌ای برای منابع مالی و سایر اقدامات وجود نخواهد داشت.
منبع: ایسنا
