صنعت سنگ های ساختمانی، تزئینی و نما در ایران
سنگ، قدیمی ترین مصالحی است که بشر از بدو زندگی بر روی زمین به عنوان ابزارکار و وسایل جنگی استفاده کرده است؛ در این مقاله به شرح و بررسی جایگاه صنعت سنگ ایران، تقسیم بندی انواع سنگ های تزئینی و نما و انواع فراوری سنگ های ساختمانی پرداخته شده.
در دوره نوسنگی به کارگیری سنگ در ساختمان (سنگ ساختمانی) افزایش و بعدها با شناخت بیشتری که بشر از خواص به کارگیری سنگ های گوناگون و ابزار فلزی به دست می آورد، آثار متنوع و به جای ماندنی از جمله تندیس ها، پرستش گاه ها و کاخ های عظیمی از خود به یادگار گذاشت. این بناها در آغاز با قطعات تخته سنگ و بدون ملات ساخته شده اند و در بعضی از آن ها از بست و قلاب و اتصالات فلزی استفاده شده است. بعدها بشر ملات های گوناگونی را شناخت و به این ترتیب از سنگ هایی با ابعاد کوچک تر نیز استفاده کرد.
در ایران نیز از دیرباز از سنگ ها با کاربری ساختمانی و تزیینی استفاده شده است. آثار به جامانده از مصرف چنین سنگ هایی در تخت جمشید، پاسارگاد، تخت سلیمان و بسیاری از بناهای ساسانی و بناهای اسلامی تا امروز در سراسر سرزمین ایران دیده می شود. اشیاء زینتی ساخته شده از انواع سنگ ها در موزه های ایران و دیگر نقاط جهان وجود دارد. همچنین شواهد حاکی از استفاده ایرانیان از سنگ ها برای تزیین ساختمان ها می باشد. مصرف سنگ های تزئینی و نما که در طول زمان به روش سنتی در ایران جریان داشته است از سال 1342 وضعیت مدرن به خود گرفت. پیش از آن از تیغه برش، سگمنت و برش الماسه خبری نبود و به جای آن از تسمه های فولادی و کوارتز برای بریدن سنگ استفاده می شد. اولین ماشین های قله بر ایتالیایی در سال 1343 وارد ایران شد. در یک دهه گذشته با ورود ماشین آلات جدید و روش های استخراج بدون آتشباری این صنعت شاهد تحولی بزرگ در صنعت سنگ بوده است که به موازات آن و با بازدید فعالان این حوزه از کشورهای پیشرو در این عرصه تولید و آشنایی با خطوط تولید، منجر به افزایش تولید و کیفیت محصولات داخلی شده است.
جایگاه صنعت سنگ ایران
سرزمین ایران به دلیل تنوع رخدادهای زمین شناسی دارای پتانسیل بالایی از انواع سنگ های تزئینی و نما و از نظر حجم استخراج این محصولات دارای مقام چهارم جهان است. در حال حاضر 1300 معدن و 5000 کارخانه سنگ در ایران وجود دارد. تولید معادن سنگ های ساختمانی و تزئینی در ایران در طول چند سال گذشته بین 10 تا 13 میلیون تن در سال برآورد شده است. که این میزان حدود 8% تولید جهانی می باشد. با توجه به تولید حدود 13 میلیون تن سنگ در سال، سهم کشور ما در تجارت جهانی این محصول از نظر وزنی حدود 5/1 درصد است. همچنین عمده صادرات سنگ های تزئینی ایران از نظر وزنی، صادرات سنگ های خام و کار شده است و در واقع نسبت ارزشی صادرات، بسیار پائین تر از درصد مذکور می باشد. آمار جهانی نشان می دهد که حدود 55 درصد سنگ های استحصالی از معادن سنگ های تزئینی دنیا به صورت محصولات فرآوری شده وارد چرخه تجارت بین المللی می شوند. با توجه به این که ارزش افزوده صادرات سنگ فرآوری شده چندین برابر صدور سنگ های خام می باشد و براساس برآوردها، مصرف جهانی سنگ از 886 میلیون متر مربع در سال 2004 به حدود 9/4 میلیارد متر مربع در سال 2025 خواهد رسید. از مشکلات عمده صنعت سنگ ایران می توان به نبود کارگر ماهر، هزینه های بالای تولید و عدم ارایه تسهیلات بانکی با قبول سند معدن به عنوان وثیقه و حمایت های ناکافی دولت از این صنعت ارزشمند نام برد.
تقسیم بندی انواع سنگ های تزئینی و نما
سنگ های تزئینی و نما در ایران دارای تقسیم بندی های متفاوتی از دیدگاه معدنکاران، صاحبان کارخانه های سنگ بری می باشد. در کلی ترین دسته بندی، کلیه سنگ های تزئینی و نما، بر حسب مقاومت آن ها در برش، به دو دسته نرم بر و سختبر تقسیم شده اند که براساس سختی آن ها که نوع اره برش را تعیین می کند صورت گرفته است. در دسته بندی دیگری که کمی متنوع تر است سنگ ها در بازار تولید و مصرف به گرانیت از یکسو و انوع سنگ های مرمریت، تراورتن، چینی و غیره از سوی دیگر تقسیم شده اند. در این دسته بندی "گرانیت" الزاماً در معنی علمی خود بکار نمی رود. بلکه اصطلاحی است که انواع سنگ های آذرین، اعم از نفوذی و خروجی و یا طیف کاملی از اسیدی تا اولترابازیک (فوق قلیایی) را می پوشاند. سنگ های غیر "گرانیت" که از نظر سنگ-شناختی در گروه های رسوبی و یا دگرگونه قرار می گیرند در عرف معدنکاران دارای نام های متعددی ازجمله تراورتن، مرمریت، چینی، کریستال و بسیاری نام های دیگر می باشند. همچنین سنگ های معروف به گرانیت و سایر سنگ ها بر حسب رنگ، سختی، بافت، منطقه جغرافیایی و حتی موقعیت چینه-شناختی آنها در بازار تولید و مصرف دارای نام های بسیاری هستند. برای مثال از نام هایی که بر اساس رنگ بر انواع سنگ ها نهاده شده، می شود گرانیت سبزکاهویی، تراورتن لیموئی و یا گردوئی، مرمریت قرمز و غیره را نام برد. از نظر موقعیت جغرافیایی محل تولید سنگ نیز نام های مرمریت لای بید، مرمریت سمیرم، گرانیت شاه کوه، چینی نی ریز، چینی ازنا و غیره بر انواع سنگ ها نهاده شده است.
قطعات بزرگ سنگی که از معدن به دست می آید به نام "سنگ قله" معروف است. سنگ قله نباید در زیر تیغه برش خرد شود و حتی المقدور بزرگ و قابل حمل باشد. سنگ قله را به وسیله دیلم، انفجار دستی و یا برش از معدن جدا می کنند و بسته به نوع جنس و کاربرد آن در کارگاه بوسیله عملیات مکانیکی آماده کار می سازند. سنگ های با کاربرد خشن و باربر را بوسیله تیشه و چکش آماده می نمایند و سنگ های تزئینی را ابتدا برش داده و در حین برش شستشو می دهند تا سنگ را شسته و خاک آن را بگیرند، آنگاه بسته به اهمیت و مرغوبیت، آن را ساب و جلا می دهند.
سنگ هایی که در عملیات عمرانی و ساختمانی بکار می روند به نام های سنگ لاشه، سنگ قواره، سنگ بادبر و سنگ پلاک مرسوم می باشند که به شرح آنها می پردازیم؛
سنگ لاشه؛ سنگی است که شکل خاصی نداشته و به همان صورتی که از معدن استخراج می شود بکار می رود و کاربرد آن در زیرسازی ها، پر کردن فاصله بین سنگ ها و کف سازی خشن محدود می شود.
سنگ قواره؛ سنگی است که از سنگ لاشه بدست می آید و در کارگاه ساختمانی با کمی تیشه کاری ابعاد منظمی یافته و دارای گوشه های معین می گردد. از سنگ قواره برای دیوارهای باربر، جدول سازی و کف سازی هایی که نیاز به کمی نما سازی دارند استفاده می شوند.
سنگ بادبر (مالون)؛ سنگی است که با تیشه کاری کاملا شکل منظمی یافته و به ویژه یک طرف آن شکل صاف به خود می گیرد. سنگ بادبر را در تونل سازی، پل سازی، جدول-سازی، دیوارهای باربر و غیر باربر، سنگ فرش و پله استفاده می کنند و یکی از عمده ترین کاربردهای مهندسی سنگ لاشه و مالون به ویژه در نقاط کوهستانی اجرای قوس های سنگی است که در پل ها، درگاه ها و طاق زیرین دالان های سنگی مورد مصرف قرار می گیرد.
سنگ پلاک (تزییناتی)؛ برای نما سازی در سطوح از سنگ پلاک استفاده می شود. برای تهیه سنگ پلاک سنگ قله را در کارگاه سنگبری به ضخامت های مورد نظر برش داده و سپس آن را تا حد جلا و آینه شدن ساب می دهند. سنگ تزییناتی ارزان را از تراورتن و سنگهای گران قیمت را از گرانیت و مرمر انتخاب می شوند. سنگ پلاک را برای تزیینات داخل و خارج ساختمان و در کف، دیوارپله، کف، پنجره، کنار و زیر دیوار گچی و وسایل تزیینی نظیر گلدان، شمعدان، جدول، جوی و غیره استفاده می کنند.
عمده ترین سنگ هایی که در عملیات ساختمانی در ایران بکار می روند عبارتند از گرانیت، سنگ سبز توف، کوارتزیت، سنگ آهک، تراورتن، مرمر، سرپانتین، ماسه سنگ و شیست که در ادامه به تشریح و کاربرد آنها خواهیم پرداخت؛
گرانیت؛ از انواع سنگ های آذرین بوده و بسیار سخت و محکم، بادوام، زبر و بسیار جلاپذیر است. جلاپذیری از ساب معمولی و نمای سنگی تا مرحله آینه ای امکان پذیر است. گرانیت خرد شده را برای تهیه بتن زیر سازی جاده و راه آهن و سنگ ساختمانی آن را برای بناهای یادبود، زیربنای تاسیسات، تزئینات داخل و خارج ساختمان و کف سازی به کار می برند.
(معدن سنگ گرانیت در ورمونت-vermont)
شیست ها؛ سنگ های لایه لایه سیاه رنگ می باشند که از انواع سنگ های دگرگونی هستند و به مصرف فرش کردن کف، پیاده روها، خیابان ها، باغ ها و پارک ها می رسند.
کوارتزیت؛ این نوع سنگ که اغلب با سنگ گرانیت نیز اشتباه می شود دارای ویژگی های متفاوت است و از گرانیت سخت تر است و به وسیله ظاهر زبر و بلوری خود قابل شناسایی است. کوارتزیت را بخاطر ظاهر آن بیشتر در ساختمان های ارزان قیمت و روستایی به کار می برند. رنگ آن بیشتر قهوه ای سوخته، سرخ خاکستری و قهوه ای است.
ماسه سنگ؛ این سنگ ها از نوع رسوبی هستند، سختی و دوام قطعات این سنگ بستگی به نوع سیمان آن دارد. رنگ این سنگ ها معمولا خاکستری، قهوه ای، سرخ و ارغوانی است. ماسه سنگ کاملا سیمانی شده را ممکن است کاملا خرد نموده و در زیر سازی راه آهن و جاده ها به کار برند. همچنین ماسه سنگ کوارتزی را به عنوان ماسه ریخته گری و ماده اولیه شیشه استفاده می کنند.
سنگ توف؛ از انواع سنگ های خاکستر آتشفشان بوده که به علت چسبندگی کم ذرات آن در اثر هوازدگی پوسته پوسته می شود و به صورت دانه های ریز از آن جدا می شود. این سنگ را به علت سبزی چشم نوازی که دارد در کار دیوارسازی پارک سازی و دیوارهای حایل استفاده می کنند.
سنگ آهک؛ از انواع سنگ های رسوبی است و در سطح وسیعی از نظر اندازه، قواره و شکل و رنگ وجود دارد. سنگ آهک را برای تزیینات داخل و خارج ساختمان، دیوار، تزیینات کف، نماسازی، مجسمه سازی و ستون سازی به کار می برند.
تراورتن؛ سنگ حاصل رسوبات جریانات آب گرم زیرزمینی می باشد. تراورتن به رنگ های سفید، کرم و خاکستری وجود دارد، این سنگ را برای نماسازی داخل و خارج ساختمان به کار می برند.
مرمر؛ از انواع سنگ های دگرگونی است که در رنگ های سفید، خاکستری، سیاه، سبز، قرمز، زرد و ارغوانی می باشد. سنگ مرمر را برای تزیینات و نماسازی داخل ساختمان شامل کف، دیوار وکارهای هنری بکار می برند.
مرمریت؛ دسته بندی سنگ به مرمر و غیر مرمریت شاید بتواند وسیع ترین طیف را از لحاظ مواد تشکیل دهنده در این نوع سنگ که کاملا توسط بازار شناخته شده است از سنگ های آهکی تا ماسه سنگ ها قرار دارد. بعضی از آنها جزء دسته های رسوبی و بعضی از آنها جزء دسته های دگرگونی دسته بندی می شوند. مرمریت ها به سرعت دچار هوازدگی شده و به همین علت برای استفاده در فضای آزاد مناسب نمی باشند.
انواع فراوری سنگ های ساختمانی
تیشه کاری؛
از قدیم مرسوم بود که سطح روی سنگ را با ابزار تیشه که روی آن به حالت ناخن درآمده، تیشه ای کنند. این کار به دلایل مختلف انجام می شده است. چنانچه از سنگی در کف استفاده شود با این کار می توان از میزان لیزی سطح کاست و ایجاد اصطکاک کرد. این کار معمولا در کف فضاهای عمومی و یا روی پله ها انجام می شود. گاهی اوقات، تیشه دستی روی سنگ های نما هم صورت می گیرد. این کار بیشتر روی سنگ های تراورتن و یا بعضی از انواع سنگ های همانند سنگ سمیرم انجام شده است. به طور کلی زمانی که سنگ ها ساب می خورند، رنگ واقعیشان را که معمولا تیره تر است نشان می دهند. لذا با تیشه ای کردن سنگ می توان آن ها را به رنگ سفید نشان داد. تیشه کاری انوع مختلفی دارد و بسته به جهت، عمق و تعداد تیشه ها به یک تیشه، دو تیشه، تیشه چپ و راست، کلنگی و تیشه کلنگ طبقه بندی می شود. در سال های گذشته که اقبال زیادی به سنگ های تیشه ای شد، این کار به سمت انجام با ماشین هم رفت و تیشه ماشینی هم رایج شد.
مضرس کردن گرانیت؛
این نوع فراوری به سه شکل صورت می پذیرد. روش اول سند بلاست و شات بلاست نام دارد. در این روش سنگ را در زیر بارش ماسه هایی که به وسیله باد فشار داده خواهد شد قرار می دهند و در روش شات بلاست سنگ مورد هجوم ساچمه های فلزی قرار می گیرد و میزان عمق آنها به مدت زمانی که در زیر دستگاه می ماند بستگی دارد. روش دوم فیلم نام دارد؛ در این روش سطح گرانیت را می سوزانند، این کار هم به صورت دستی و هم به صورت ماشینی انجام می شود. به علت حالت الاستیک مختصری که گرانیت در برابر حرارت دارد، یک پوسته از آن جدا می شود و درنتیجه سطح گرانیت ناصاف می شود و در نهایت در روش تیشه ماشینی درجا، یک پمپ باد به همراه یک نازل و یک ابزار، دستگاهی را تشکیل می دهند که می تواند روی سنگ را در محل زبرکند.
آنتیک کاری؛
به کاری که سنگ را کهنه و قدیمی نشان دهد آنتیک کاری می گویند. آنتیک کاری روش های مختلفی دارد. این کار معمولا روی سنگ تراورتن انجام می شود ولی قابلیت اجرا روی سنگ های دیگر هم دارد. روش معمول آنتیک کاری صورت مکانیکی آن است. در این روش سنگ مورد نظر به همراه ساچمه ها از فلز یا سنگ های محکم تر قرار دارند. روش دیگر آنتیک کاری روشی است که به محصول آن چرمی می گویند در این روش روی خط ساب به جای لقمه های معمول ساب، لقمه های مخصوصی می بندند که قسمت های ضعیف تر سنگ را تحت تاثیر قرار داده، پستی و بلندی مطلوبی به سنگ می دهد.
ساب یا پلیش؛
در این روش سنگ پس از مرحله برش وارد دستگاه ساب می شود. ساب در سنگ های مختلف دستور العمل های متفاوتی دارد؛ در گرانیت و چینی کاملا یکسان است و سنگ فقط با لقمه های ساب طراحی شده، سابیده و براق می شود. در صورتی که سنگ خرد شده یا داری ترک باشد باید قبل از ورود به دستگاه ساب "توری رزین" شود. یعنی قبل از ورود به دستگاه سنگ را به وسیله شبکه توری و ماده ای که چسب توری معروف است می چسبانند؛ این کار باعث می شود که سنگ استحکام و یکپارچگی خود را در حین ساب حفظ نماید. سنگ مرمریت گاهی دارای ترک های ریز و سطحی است که می بایست به وسیله یک فیلر پر شود. سنگ تراورتن نیز متخلخل است که برای پر کردن آن از پارافین و سیمان استفاده می کنند. فیلرهای پارافینی در مقابل حرارت خورشید ذوب شده و جاری می شوند و می توان از سوزن برای شناسایی آنها استفاده کرد. نوع سیمانی آن از استحکام مناسبی برخوردار است اما سطح سنگ را تیره می کند و از شفافیت آن می کاهد.
نویسنده: فرید آل رسول